Van mantel tot lampion: de traditie van Sint Maarten vandaag

Zijn werk is daarom geen gewone biografie, maar een zogenoemde hagiografie, een levensverhaal waarin een heilige wordt verheerlijkt.

“Zo’n hagiografie geeft niet alleen een historische beschrijving van het leven van iemand, maar is ook bedoeld om bewondering voor de persoon uit te drukken en mogelijk ook om verhalen over te brengen met een bepaalde morele boodschap,” legt Storm uit. Dat betekent niet dat alles verzonnen is, maar wel dat de vertellingen geschreven zijn om “Maartens deugden te onderstrepen” en niet enkel om een strikt historisch verslag te geven.

De mantel

Het bekendste verhaal over Maarten van Tours speelt zich af in zijn jonge jaren, toen hij nog soldaat was. Op een koude winterdag ziet hij een verkleumde bedelaar langs de weg. Zonder aarzeling snijdt hij zijn mantel doormidden en geeft de helft weg. “Dit verhaal is mede zo belangrijk geworden, omdat het een belangrijk punt markeert in Maartens leven. Na deze gebeurtenis, droomde hij ’s nachts dat hij Jezus zag en wist hij zeker dat hij zijn leven wilde richten op het geloof en niet langer soldaat wilde zijn.”

Hij kiest voor armoede, preekt en leeft als kluizenaar. Langzaam groeit zijn bekendheid, vooral onder gewone mensen. Later sticht hij een klooster en wordt hij, op aandringen van het volk, benoemd tot bisschop van Tours.

Het beeld van het delen van de mantel is een krachtig symbool. “Het toont de kern van de christelijke naastenliefde zonder dat er uitleg nodig is en spreekt tot de verbeelding.” Het onderwerp keert door de eeuwen heen veelvuldig terug in de kunst. “Daaraan zie je dat het verhaal visueel goed werkt. Naar verluid zou zelfs het stadswapen van de stad Utrecht gebaseerd op de deling van de mantel.”

Het feest van licht in de donkere dagen

Tijdens zijn leven groeit Maarten uit tot een bekend en geliefd figuur. Na zijn dood ontstaat er vrijwel direct een verering. “Zo willen pelgrims zijn lichaam komen bezoeken en in de zevende eeuw wordt er een basiliek aan hem gewijd en worden delen van zijn lichaam relikwieën. In de Dom van Utrecht komt een bot van zijn arm terecht en Sint Maarten wordt de beschermheilige van de stad.”

Zijn naamdag, 11 november, markeert de dag waarop hij in het jaar 397 werd begraven. Eeuwenlang was dat een belangrijke kerkelijke dag. “Maar het feest zoals we dat nu kennen, met kinderen die met lampionnen al zingend langs de deuren gaan, is pas veel later ontstaan,” vertelt Storm. “Waarschijnlijk pas in de negentiende eeuw.”

Het feest rond Sint Maarten heeft niet alleen te maken met de heilige zelf, maar ook met het seizoen waarin zijn naamdag valt. Rond 11 november begon van oudsher de overgang naar de donkere wintermaanden. Storm legt uit: “In deze periode moest de oogst zijn binnengehaald en dat ging gepaard met allerlei soorten winterfeesten. Daarbij werden er bijvoorbeeld grote vuren gemaakt en offers gebracht om het land en het vee vruchtbaarder te maken. Deze winterfeesten bestaan al eeuwen, ook voordat het christendom de dominante godsdienst werd in Europa.”

De viering van Sint Maarten: tradities

De traditie van Sint Maarten verschilt sterk per plek. In sommige gemeenten is het een levendig feest, terwijl het elders bijna niet wordt gevierd. Dat heeft weinig meer te maken met geloof zegt Storm. De religieuze betekenis is grotendeels verdwenen. “Of het ergens gevierd wordt, hangt veel meer af van de lokale gewoontes en gebruiken. Lokale initiatieven kunnen een grote rol spelen, bijvoorbeeld buurtgroepen die een tocht organiseren of scholen die lampionnen gaan maken met de leerlingen. Als je ergens veel over hoort, ben je eerder geneigd ook mee te doen. En zo is de traditie altijd in beweging en wisselt het per tijd waar de traditie populair is.”

Uit een poll van Lokale Omroep Zeewolde blijkt dat bijna de helft van de inwoners (48%) dit jaar met hun (klein)kinderen meeloopt, terwijl 35% thuis blijft maar wel snoep uitdeelt aan de kinderen. Dat laat zien dat de traditie in Zeewolde nog steeds leeft. Een kleinere groep doet niet mee: 9% omdat de (klein)kinderen te oud zijn, en 8% heeft er nooit aan meegedaan. In totaal stemden 224 inwoners en gaven drie mensen een reactie. Zo schreef een inwoner: “Hoe spannend ze het zingen soms vinden, het laten zien van hun prachtige zelfgemaakte lampionnen en het krijgen van een snoepje of mandarijntje is waar ze al weken om staan te springen.”

Bertina Bouwmeester, die veertien jaar geleden voor het eerst met haar kinderen Sint Maarten liep in Zeewolde zegt: “Hopelijk zetten de mensen wel hun buitenlamp of kaarsje aan, zodat iedereen weet dat ze daar kunnen aanbellen.” Volgens haar is het altijd de gewoonte geweest om een lampje of kaarsje aan te zetten als kinderen mogen aanbellen voor Sint Maarten. “Heel handig vond ik dat toen ik daar jaren geleden achter kwam.”

Ook scholen spelen een rol. Uit een rondvraag blijkt dat één school vanwege de identiteit niets met Sint Maarten doet, terwijl drie scholen het juist belangrijk vinden. In de onderbouw maken kinderen daar lampionnen, maar in de bovenbouw gebeurt dat meestal niet meer. Het feest krijgt op de scholen dus vooral aandacht in de lagere groepen.

Sint Maarten nu en in de toekomst

Volgens Storm is het leuke en interessante aan feesten en tradities zoals Sint Maarten juist dat ze continu veranderen. “Tradities hebben de naam dat ze al eeuwenoud zijn en nooit veranderen, maar in werkelijkheid zijn tradities continu in beweging. Ze worden aangepast aan de hedendaagse tijd. Zo hoor je ook elk jaar weer nieuwe liedjes. En dat is maar goed ook! Zo is de kans tenslotte veel groter dat ze worden meegenomen naar de toekomst.”

Over die toekomst durft hij zich niet te stellig uit te spreken. “Ik ben niet voor niets historicus,” zegt hij met een knipoog. “Sint Maarten is sterk verbonden aan regionale gebruiken, en dat maakt het feest kwetsbaar in een wereld die steeds meer opgaat in internationale trends. Misschien verdringt Halloween het ooit.” Toch ziet hij ook een tegenreactie ontstaan. “In een snel veranderende wereld zie je dat mensen vaker teruggrijpen op tradities. Bovendien is het Sint Maartensfeest op de inventarislijst van het immateriële erfgoed geplaatst. Verdwijnen zal het voorlopig dus zeker niet – denk ik.”

Zelf vindt de historicus dat juist de regionale verschillen Sint Maarten zo bijzonder maken. “Het is een traditie die overal nét even anders wordt gevierd. Dat geeft het feest iets mysterieus; de locals weten hoe het werkt in hun eigen gemeente.”

Op de vraag wat Sint Maarten vandaag zou vinden van het feest, zegt Storm: “Ik denk dat hij zich eerst flink zou verbazen over hoe wij leven. De wereld van nu lijkt in niets meer op die van zeventien eeuwen geleden toen Maarten leefde. Maar ik vermoed dat hij ook geraakt zou zijn door het feit dat zijn naamdag nog steeds wordt gevierd, al is het ongetwijfeld op een voor hem verrassende wijze.”